مسجد عتیق اصفهان

اصفهان شهری تاریخی است که در آن آثار باستانی و تاریخی فراوان وجود دارد یکی از این آثار باستانی تاریخی، مسجد عتیق اصفهان است که به مسجد جامع اصفهان مشهور است و از قدیمی ترین مساجد اصفهان می باشد.

مسجد عتیق دارای بخش های مختلفی است که در دوره های گوناگون ساخته شده است از این رو معماری بخش های مختلف این مسجد متفاوت و مربوط به دورانی است که در آن ساخته شده است. مسجد عتیق اوج هنر معماری ایرانی را نمایش می دهد.

مسجد عتیق اصفهان نام های مختلفی دارد از جمله نام های این مسجد، مسجد جمعه اصفهان و مسجد جامع اصفهان می باشد. معماری مسجد عتیق سبک معماری ایرانی اسلامی است که یک بنای مستطیلی شکل دارای ده ورودی می باشد، این مسجد ایوان، کتابخانه، سنگاب های بزرگ دارد.

تاریخچه مسجد عتیق اصفهان

مسجد جامع اصفهان یا همان مسجد عتیق اصفهان از قدیمی ترین مساجد و بناهای تاریخی است که نقل های کارشناسی بر این است که این بنا مربوط به دوران قبل از چیره شدن اعراب بر ایران بوده که به عنوان آتشکده استفاده می شده است و وجود باقیمانده ی ستونی تزیین شده مربوط به دوران ساسانیان این موضوع را تایید می کند.

بعد از ورود اسلام به ایران با روی کار نشستن حکومت های اسلامی، بنای اولیه ی مسجد عتیق در دوران عباسیان در قرن 1 و 2 گذاشته شده است که در قرن 3 هجری محراب این مسجد تخریب شده و جهت قبله تغییر نموده است. مسجد جامع اصفهان کتابخانه ای دارد که کتاب های مربوط به آن دوران در این مکان نگهداری می شده است.

نما و ساختار اولیه مسجد عتیق مربوط به دوران سلجوقی است و در دوران آل بویه و صفویان این مسجد گسترش یافته و بخش هایی به مسجد عتیق اضافه شده است. این مسجد در دوران اسماعیلیان به دلیل اعتراضات مردمی به آتش کشیده شد و بخش هایی از این مسجد از بین رفت ولی در همان دوران این مسجد بازسازی و احیا شد.

در کل سیر تحولی این مسجد را اینگونه می توان توصیف نمود و آن اینکه در قرن دوم احداث مسجد جامع اصفهان صورت پذیرفته است و در قرن سوم هجری قمری هم نوسازی بنای مسجد انجام شده که در اصل شکل اولیه ی این بنا تخریب گشته و مسجد جدیدی بنا نهاده شد.

 در قرن چهارم در دوران آل بویه روی این مسجد تغییراتی انجام گرفت و فضای سرپوشیده مسجد گسترش یافت و تزییناتی در مسجد ایجاد شد و همچنین سرستون های بسیاری ساخته شد.

مسجد عتیق اصفهان در قرن پنجم و ششم هجری قمری در دوران سلجوقیان بیشترین تغییرات را داشته است از جمله احداث گنبد تاج الملک، تبدیل بنا از مسجد شبستانی به مسجد چهار ایوانی و احداث کتابخانه بوده است.

در قرن هفتم در دوران ایلخانی محراب ایلجایتو در سال 710 هجری در شمال غربی مسجد عتیق و در ایوان غربی ساخته شد.

در قرن هشتم هجری قمری در زمان مظفری تغییراتی روی این مسجد صورت گرفت که مدرسه مظفری با شبستانی بزرگ و طاقی چهاربخش در این دوران ساخته شد.

 در قرن نهم هجری در دوران تیموریان شبستانی بزرگ زمستانی در مسجد ساخته شد که 13 ستون و 18 طاق داشته است.

در دوران صفویان  که مربوط به قرن دهم، یازدهم و دوازدهم هجری بوده است این ستون های شبستان دوران تیموریان حذف شده و نمازخانه ای به جای آن ایجاد شد. همچنین در دوران صفویان بنای اولیه ی مقبره علامه مجلسی ساخته شد که در دوران قاجار روی این بنا تزییناتی صورت گرفت.

معماری مسجد جامع اصفهان

معماری مسجد جامع اصفهان یا همان مسجد عتیق اصفهان به زیبایی تمام انجام شده است. این مسجد چهار ایوانی، هنر دست معماران زبردست ایرانی را به نمایش می گذارد. این بنا در دوران مختلف بی مهری های زیادی را به خود دیده است از این رو بارها مورد بازسازی قرار گرفته و در هر دوره بخشی به این بنا اضافه شده است از این رو به زیبایی این مکان اضافه گشته است.

چهار ایوانی بودن مسجد عتیق نشانگر شیوه ی اختصاصی مسجد سازی ایرانی است. در این مسجد از گچکاری ها و مقرنس ها و کاشی کاری های زیبایی استفاده شده است که کاملا ماهرانه رخ می نمایند.

این مسجد ابتدا به سبک مساجد عربی ساخت شده بوده که در قرن پنجم هجری به صورت چهار ایوانه و مسجد ایرانی در آمده است.

گنبد های این مسجد ابتدا 4 ضلعی و بعد 8 ضلعی و سپس 16 ضلعی و بعد از آن 32 ضلعی و در آخر هم به صورت دایره در آمده است.

کتیبه هایی در مسجد عتیق اصفهان به چشم می خورد که بر روی آن ها نام پادشاهانی چون شاه عباس صفوی، ملکشاه سلجوقی و نام وزیرانی چون نظام الملک و محمد حسین خان صدری روی آن ها نوشته شده است. با آنکه ماده اصلی به کار رفته در این بنا آجر است با این وجود در این ساخت این مسجد خشت خام هم به کار رفته است. معمار زبردست مسجد عتیق اصفهان یا همان مسجد جامع اصفهان یوسف اصفهانی است.

بخش های مسجد عتیق اصفهان

مسجد عتیق از جمله مساجد شکوهمند اصفهان می باشد که در دوران گوناگون ساخته شده است از این رو معماری جذابی را به نمایش می گذارد. این مسجد دارای بخش های مختلفی است از جمله:

گنبد ها

مسجد عتیق اصفهان دارای دو گنبد است که هر کدام ساختار و مشخصات مخصوص به خود را دارند.

گنبد نظام الملک

گنبد جنوبی و چهل ستون در ایوان جنوبی قرار دارد که در سال های 465 تا 485 هجری قمری ساخته شده است. گنبد جنوبی به امر ملکشاه سلجوقی و  وزیر او خواجه نظام الملک ساخته شده است از این رو به گنبد نظام الملک مشهور شده است و از جمله نمونه های معماری دوران سلجوقی بوده که در نوع خود بی نظیر است و با آجر و گچ تزیین شده است.

گنبد تاج الملک

گنبد شمالی که در حیاط مسجد می باشد و قرینه گنبد جنوبی است را گنبد تاج الملک می نامند که این گنبد دو پوسته دارد و در سال 481هجری قمری به امر ابوالغنائم تاج الملک از وزرای دوران سلجوقی ساخته شده که از این رو به گنبد تاج الملک شهرت پیدا کرده است. گنبد تاج الملک به گنبد خاکی هم مشهور است و تنها بخشی از مسجد می باشد که در سبک رازی ساخته اند. گنبد تاج الملک دارای نقوش هندسی و گره چینی است که هر بیننده ای را به خود جذب می کند.

گنبد تاج الملک از گنبد نظام الملک کوچکتر است ولی ظرافت بیشتری دارد و همانند گنبد نظام الملک بر روی استوانه ای بنا شده و این گنبد از چهارضلعی به هشت ضلعی و سپس به شانزده ضلعی رسیده است. خط کوفی در مسجد جامع اصفهان مربوط به گنبد تاج الملک یا همان گنبد خاکی می باشد.

درب ورودی جنوب این گنبد کتیبه هایی با خط کوفی نوشته شده که سوره ی آل عمران را دارد که در زیر هلال بزرگ با آجر برجسته سازی هم شده است. در شمال شرقی گنبد خاکی کتیبه ای با خط کوفی وجود دارد که آتش سوزی و بازسازی مجدد مسجد عتیق اصفهان را شرح می دهد و همچنین این کتیبه مزین به آیه 141 سوره ی بقره است. در دیگر قسمت های این گنبد آیات قرآن و عبارت بسم الله الرحمن الرحیم دیده می شود.

ایوان ها

می توان ایوان های مسجد عتیق را مهمترین و زیباترین بخش های این بنای تاریخی دانست زیرا معماری بسیار شگفتی دارند.

ایوان درویش

در ضلع شمالی مسجد عتیق اصفهان ایوان درویش قرار دارد که این ایوان به صفه درویش هم شناخته می شود. در قرن ششم ایوان شمالی ساخته شده و دارای کتیبه گچ بری داشته مربوط به دوران شاه سلیمان صفوی است. در اطراف این ایوان چهل ستون وجود دارد که این ستون ها از بقیه ستون ها خاص ترند. چهل ستون شرقی ایوان درویشی دارای طاق های متعدد با نقوش آجری می باشد که زیباترین بخش مسجد را از آن خود کرده است.

ایوان صاحب

ایوان جنوبی مسجد عتیق ایوان صاحب می باشدکه یادگار دوران سلجوقی است. این ایوان در دوران قراقویونلوها و صفویان تزیین شده و کتیبه های دوران صفوی در این ایوان به چشم می خورد.

ایوان استاد

در غرب مسجد عتیق اصفهان ایوانی با نام ایوان استاد وجود دارد که بنای اولیه ی این ایوان در دوران سلجوقیان گذاشته شده است و در دوران حکومت صفویان  در دوران سلطنت شاه سلطان حسین صفوی تزییناتش انجام پذیرفته است که کاشی کاری هایی ارزشمند با خط ثلث و نستعلیق در آن دیده می شود.

ایوان شاگرد

این ایوان هم در دوران سلجوقیان ساخته شده است که این ایوان کاشی کاری ندارد اما با مقرنس های آجری جذابی در دوران ایلخانی و صفویان تزیین شده استکه این بخش شکوه معماری ایرانی اسلامی را نمایش می دهد.

در ایوان شاگرد سنگ مرمر یک پارچه و ارزشمندی وجود دارد که در اطراف و بالای آن کتیبه های زیبایی دیده می شود.

ایوان عمر

در منتهی الیه قسمت شرقی مسجد جامع اصفهان ایوان عمر قرار دارد که کتیبه هایی مربوط به سال 768 هجری قمری در آن دیده می شود. این ایوان مربوط به دوران سلطان محمود آل مظفر بوده است. ایوان عمر ستون های متعددی با تزیینات آجری دارد که در سقف آن خطوط تزیینی و تاریخی دیده می شود که عبارات مذهبی با خط بنایی نوشته شده است.

شبستان ها

مسجد عتیق اصفهان دارای شبستان های زیبا و بزرگی است که هر کدام ویژگی های مخصوص به خود را دارند.

شبستان زمستانی

شبستان زمستانی در مسجد عتیق مربوط به دوران تیموریان است که به امر عماد المظفر ورزنه ای ساخته شده است و به شبستان عماد شهرت دارد. شبستان زمستانی مسجد عتیق اصفهان کوتاه و قطور هستند و اتاق های خیمه ای دارند.

شبستان اولجایتو

در شمال مسجد عتیق، ایوان استاد شبستان کوچکی می باشد که به زیبا ترین بخش های مسجد عتیق اصفهان شهره شده است. این شبستان به شبستان یا محراب اولجایتو نام گرفته است. در این بخش محراب اولجایتو قرار دارد که در معماری بی نظیر است و زبان از وصف این زیبایی ناتوان می باشد. این محراب تزیینات گچبری زیبایی دارد.

این محراب در سال 710 در زمان حکومت سلطان محمد خدابنده ایلخانی ملقب به اولجایتو که از بزرگترین و معروف ترین مغولان ایلخانی بوده ساخته شده است.

گاوچاه

بین شبستان اولجایتو و شبستان زمستانی و وضوخانه چاه های بسیار عمیقی وجود دارد که به گاو چاه مشهور است که در دوران صفوی ساخته شده است و این گاو چاه دارای نقاشی های دیواری است که تاریخ ثبت شده وی نقاشی ها 1199 هجری قمری را نشان می دهد.

سنگاب های مسجد عتیق اصفهان

سنگاب ظروف سنگی بزرگی بوده است که در گذشته آن را از آب پر می کردند و به منظور وضو گرفتن و یا آشامیدن در حیاط قرار می دادند. این سنگاب ها از جنس سنگ پارسی بوده اند.

سنگاب ایوان درویش

در قسمت شمالی در ایوان درویش سنگاب بزرگی قرار دارد که این سنگاب مربوط به دوران صفوی بوده است که قبلا در کنار مقبره علامه مجلسی دورن مسجد بوده که بعد ها به مکان کنونی انتقال داده شده است که قسمتی از آن شکسته شده است. قطر دهانه این سنگاب 115 سانتی متر است و روی بدنه این سنگاب ها صلوات بر 14معصوم و برخی اشعار فارسی و عربی به خط ثلث و نستعلیق حک شده است.

سنگاب ایوان صاحب

در رو به روی ایوان صاحب که ایوان جنوبی مسجد عتیق اصفهان می باشد سنگابی ساده در وسط حوضچه ی چهارگوش قرار دارد و روی آن نقش های کنگره دار و صلوات بر 14 معصوم به خط ثلث وجود دارد.

دو سنگاب کوچک دیگر هم در مسجد عتیق اصفهان وجود دارد که یکی از آن ها در حیاط مسجد و دیگری روبه روی ایوان غربی مسجد می باشد.

حوض مسجد عتیق

مسجد عتیق اصفهان به شکل مستطیل است و دارای دو حوض می باشد که یکی از حوض ها چهار ضلعی در وسط حیاط و یکی دیگر چندضلعی در بخش شمالی مسجد می باشد. روی حوض چهارضلعی بنایی چارستونه با پله ساخته شده است که به روایتی مربوط به دوران آل بویه بوده و زمانی که شاگران صاحب بن عباد زیاد می شدند و صدا از ایوان جنوبی به سمت دیگر نمیرسید فردی روی این بنا می ایستاده و دیگران را صدا می کرده است.

کتابخانه نظام الملک

کتابخانه ای بزرگ در قسمت جنوبی مسجد عتیق وجود دارد که به کتابخانه نظام الملک مشهور است و در این کتابخانه کتاب های دوران اسلام نگهداری می شده است. در سال 1363 این کتابخانه در بمباران آسیب دید و امروزه به همان شکل قبل احیا شده است.

آدرس مسجد عتیق اصفهان

مسجد عتیق اصفهان در بخش قدیمی شهر و در انتهای بازار بزرگ اصفهان می باشد. برای رفتن به مسجد جامع اصفهان یا همان مسجد عتیق باید به میدان قیام و خیابان علامه مجلسی در اصفهان بروید. برای رفتن می توانید از اتوبوس و یا مترو و یا خودروی شخصی استفاده کنید که نزدیکترین ایستگاه مترو به مسجد عتیق، ایستگاه شهدا است.

ساعات بازدید از مسجد عتیق اصفهان

برای بازدید از مسجد عتیق اصفهان همه روزه می توانید از ساعت 9 تا 11 صبح به مسجد مراجعه نمایید و عصر ها هم از ساعت 13 تا 16 عصر پذیرای بازدید کنندگان است. شما عزیزان می توانید با پرداخت مبلغی ناچیز تمام زیبایی های معماری ایرانی را در این مسجد نظاره گر باشید.